(Da u Dr. H.H.Mohrmen) [Jingthoh ba phaidien]
Hashwa ba ngan mih nala shnong ban leit sha shilliang duriaw i kong E.Kharlukhi iba ju trei kum ka matron haka Khasi Jaiñtia Presebyterian Synod, Jowai ila pyni ha nga kawei ka dur rim bad ong ba ka dei ka dur jong i Marian Pritchard iba ju trei kum i matron ha kane ka hospital hynrei iba mynta ila leit phai biang shala ka ri. Ila ong ruh ïa nga ba ngan ai khublei ïa i lada jia ba nga ïakynduh ïa i bad haba nga kylli la i don ka address jong i Ms Pritchard ha Wales, ka jubab jong i ka long em bad i ong ba i kynmaw ba i aikyrteng ïala ka ïing ‘Jowai.’
I matron Kharlukhi i dei ka kmie jong u Dr W.R.Kharlukhi bad nga la klet artad ïa kata ka jingong jong i, tad ynda nga ïakynduh ïa u Professor Aled Jones ba trei ha ka University of Manchester bad ong ïa u ba ngi kit ram na ki nongWales namar dei maki ba hikai ïa ngi ban thoh haka ktien jong ngi. Ula kylli la ka dei kajuh ka Khasi Jaiñtia ba u kynmaw mynba u dang khynnah bad ki ïasynniang pisa ban shna skul, hospital bad kiwei kiwei? Bad ong tharai. Ynda u Dr Aled Jones ula wan phai na Wales ula ai ha nga kawei ka kot lyngknop bala thoh shaphang ki kam mission na Wales ha kine ki thaiñ bad iwei na ki nongsynñiang jingthoh i de i Ms Prichard hangta nga ïohi dashisha ba i ai kyrteng ïala ka ïing Jowai. Ka mynsiem jong nga ka kmen bad mar mar nga la thoh shithi sha i bad ila jubab da kaba khot ban ngan wan sahkai haka ïing jong ki haka por Krismas.
Hashwa ka Krismas 1989 nga la thoh shithi biang ban pynbeit ïaka por ba nga wan sha Wales, hynrei la jubab ïaka shithi jong nga da ka para jong i, ka Mona Pritchard iba ong ba ki sngewsih ban ïathuh ba i Marian im don shuh ka jingsngewthuh kaba biang kumta kam don jingmut shuh ïa nga ban wan ïakynduh ïa i. Ki nongWales ymtang ba kila hikai ban pynthoh ïaka ktien jong ngi bad sdang ïaka balang kaba heh tam kaba la ai mynsiem ïa kiba bun, hynrei ka jingïadei ka Wales bad ka Khasi Jaiñtia kam kut tang hangta. Ka Gwalia kaba long ka kyrteng rim jong ka Wales ka don ka jingïadei kaba jrong bad kaba jylliew bad ka Khasi Jaiñtia.
Dangshen kawei ka kynhun kaba kyrteng ka Khasi-Wales Collective kala pynlong ïa ka jingïalehkai kaba ai kyrteng ka Performing journeys kaba la pynwan dur da kaba pyndonkam ïa ki shithi bad ki dur jong ki missionary Wales bad kumjuh ruh da kaba tynset lang ïa ki jingïathuh khana hyndai jong ngi kum ka parom hynñiewtrep hynñiewskum, ka jingduh ïa ki dakthoh bad u Lapang ha kata ka jingïaleh drama jong ki. Kane kam dei kum ka drama kaba ngi ju ïohi kaba da don da ka rynsan bad ki pyrda, hynrei la leh ïa ka tang hapoh kawei ka jaka kaba la pruid da u ang uba heh. La sdang da ka pule ïaka shithi jong u Thomas Jones kaba ula thoh napoh ka jhad ha ka sien kaba nyngkong ba u wan shane, kaba ula pdiang ïa ka jingkhot ban ïalap ïaka kospel wat sha ki jaka kiba um tip kumno ki briew kin pdiang ïa u.
La ak ruh da kaba pule ïa ka shithi kaba pyntip shaphang ka jingplie ïaka ïingmane kaba nyngkong bad ka daw balei ba ka phai khmat sha sepngi bad katno tylli ki rishot bad ki jingkhang ki don. Ka ïingmane ka phaikhmat sha Wales bad ka shithi ka ïathuh ruh ïaka jingkmen jong u nongïalap ban pyndonkam nyngkong daka ktien Khasi. Ban pynsngewthuh ïaki nongwan peitkai ïaka jingktah u jumai haka snem 1897, la pule ïa kawei pat ka shithi bala thoh da iwei na ki missionary ba ïathuh ïa kata ka jingjia kumba i ïohi da la ki jong ki khmat. Ka rukom ak ka long kaba la paka bha namar ki arngut ki nongak u Rhys ap Trefor na Wales bad ka Lapdiang Syiem ki dei kiba la pynjanai ïaka kam ba ki trei. Baroh ki jingpyni ki dei kiba itynnad suda hynrei ka dei ka jingïam pangnud jong ka kmie u Sier Lapalang kaba la ak da ka Lapdiang kaba pynlangum haki khmat jong kiba bun ki nongwan peitkai.
La nang pynshoh bieij shuh shuh ïa kane ka jingpyni da ki jingtem na Gareth Bonello Wales bad u Benedict Hynñiewta na kine ki lum jong ngi da kaba pyndonkam da ki tiar tem Phareng bad ki jong ngi. Ïa kane ka drama rit la thaw da ka Lisa Lewis kaba trei ha ka University of South Wales ryngkat bad nongthaw film ka Aparna Sharma kaba trei haka University of California Los Angeles. Kane ka kynhun ka sdang nyngkong tang kum ka jingwad bniah hapdeng ka University of South Wales bad North Easter Hills University bad kiwei pat kiba la ïarap ha kane ka kam ki dei ka kong Esther Syiem bad u Desmond Kharmawphlang.
Hynrei dei haka jingïamir jingmut ba ka mih ka jingkylli shaphang kine ki shithi, ki dur, ki jingthoh bad kiwei pat ki jingbuh jingkynmaw shaphang kane ka ri jong ngi kaba la buh da ki missionari kaba long ka mat kaba kongsan kaba dei ban ïakren bha. Kine ki dei ki spahbah naka bynta ka histori shaphang kane ka jaka ha ki shispah sansphew snem mynshuwa, hynrei mynta ki shu shah ieihkyndong haka National Archive jong ka ri Wales. Ka jingkylli ka long da kumno keiñ yn leh ba ki nongwad jingtip kin ïoh ban pyndonkam ïa kine ki jingbuh jingkynmaw bakordor? Ka Lisa ka ïathuh ba ki don bun ki jingthoh, ki shithi, ki dur bad kiwei pat ki jingbuh jingkynmaw shaphang kata ka pateng bala leit jong ngi, hynrei kidon sha jngai na ki briew kiba donkam ïaki.
Lehse ka sorkar jylla ha ryngkat ka jingïatreilang jong ki University kiba don ha kane ka jylla bad kumjuh ruh ka Balang Presbyterian kin wad lad ban buh ïa ki ha ki dur-rngiew (digitised) haka internet khnang ba ki briew jong ngi kin ïoh ban pyndonkam ïaki ban tip khambha shaphang kata ka por bala leit.