Ka jingshah pynbiej ha ki online scammers/frauds lyngba ki e-mail (Phishing)

[Da I Lawanrishisha Syiemlieh]

Kane kadei ka khana ba shisha ba jia haka jingim jong nga kaba la pyntieng bad pynkiuh shisha ia nga baroh shirynieng. Ha ka sien kaba nyngkong, nga shah pynbiej haki online scammers/frauds lyngba ka mail. Bad kane ka dur hapoh kadei kaba ki sent ia nga ha ka janmiet 07^th July 2024, ka miet sngi U Blei haka 7:11 PM.

Ka khana ka long kumne:

Bynta 1

Nga dei i briew iba smat ban pynkhuid ia ka mailbox jong nga ha phone, kat ki message bapoi, nga plied kloi kloi ban pule bad delete noh lada ngam i donkam.

Haka janmiet 7 tarik, nga peit iaka mail inbox bad iohi ba baroh ki message nga la plied lut. Te kumba ju long, nga plied iaka spam folder tang ban clear iaki spam messages bad nga iohi ka don kawei ka message kaba u symbol lane logo jong kane ka message ruh uba ilong kwah tip bha dei kaei. U logo u don da u dak jingkylli. Te kumta, out of curiosity kumba ju ong nga plied iakata ka message bad mar syn pule, ka shadem jong nga ka la kyndeh kynsan, bad nga sngew kumba ngan sa kyllon hajuh namar kata ka jingkieng baiong ka khlieh naka jingtieng.

Katta sien nga nang pule bniah, katta nga sngew kumba ngan sa bthei ka jabieng, ngan sa bthei u klongsnam.

Katei ka mail ka ong ba ka wan naka Office of the Commissioner of police, cybercrime cell/computer Centre, police headquarter New Delhi. Ka dei ka official order ba wan pyrshah ia nga shaphang ka internet IP traffic address jong nga ba la lap daka CBI ba nga visit iaki porn sites. La shah kynnoh ba nga don bynta ha kita ki juvenile pornographic movie cyber, ka jingpeit iaki video ba khlem Akor jong ki khyllung khynnah, Kynthei ba ki ia leh ia ki kam khyllah, ki porn ha internet.

            La ong ba ka CBI ka iasnohkti lang bad ka Police Cyber crime Special units ban peit bniah ia kine ki jait jingmlien naki briew. La ong ruh ba kane ka department ka lah ban ioh lut iaki deleted data, ki search history jong nga baroh bad ki jait kam baroh kiba nga ju leh ha internet, la nga pyndonkam da ka iOS ne ki latest androids, wat ki Chinese devices ruh.

La thoh ruh hangtei ba, kat kiba ju visit iakine ki sites la ju shah shondur ruh hakine ki departments.

            Ka court kan sa send iaka shithi kaba kham bniah pyrshah ia nga hadien 24 kynta mar syn ioh iakane ka message. Ka office jong ki ka plie beit 24/7.

            La ong ba yn sa shim serious legal action pyrshah ia nga lada ngam reply iakane ka message jong ki hapoh 24 kynta.

            Ki nongphah ia kane ka shithi ruh la batai bniah bha bad la send ruh kawei ka attached document kum ka proof. Nga la plied iakane ka message bad ka dei kane –

Bynta 2

Haba nga pule bniah ia katei i kumba kadei shisha. Naduh ka rukom address iaka mail haduh katei ka pdf image ba nga ioh. Ka i long shisha ba dei na ka CBI crime unit.

            Nga la duwai ha U Blei bad nga la pan map iaki pop jong nga baroh bad nga la jngai bha ki jingmut jingpyrkhat jong nga. Ngan sa shah set jail, nga la jah burom, nga ba ju leit jingiaseng mynta ngan shah thad kumne, I Mei I Pa, ki hynmen para jong nga kin sa jah burom. Ngam lah pyni dur shuh ialade. Ka jingim jong nga ka la kut katne. Nga la duwai jur ha U Blei ban pyllait im ia nga, nga Ainguh ruh ha kajuh ka por ba kum kane ka jia ia nga namar ba ngan ym mlien shuh ban dang leh Dakaid wat tang ban pyrkhat kiei kiei kiba sniew. Nga shim bad pdiang iakane kum ka jingmaham bad Jingsneng na U Blei bad nga la pan map, nga la kular ngan kylla ba mut noh, hynrei tang ba U Blei Un pyllait ia nga na kane ka jah burom. Nga la kyrpad jur ha U Trai Kynrad bad nga Ainguh eh, U Blei Ula pyn kynmaw ia nga ba nga don i para iba dei i student ba dang pule MSC Criminology sha Rajasthan.

            U Blei Ula ialam lynti ia nga, ba ngan pyntip shwa ia i, nangta sa ia i hynmen ba don lang haing. Nga la phone wut wut ia i para, i khlem rah ka sien ba nyngkong, haka sien ba ar nga la call biang bad ila shim ban kren. Nga la ong ia i ba nga ioh kawei ka mail bad ka don ha spam message, nga la forward sha i iakata ka mail bad nga la shondur ruh iakita ki jingthoh bad send ia i na WhatsApp. I para jong nga ila peit iakata bad ila ong “niiiiiiii, kaei kum kane???……ehhhh kadei fake kane!!! Don ha spam em, kadei fake,” nga mar syn ioh sngew iakata na i, nga la sngew Thanda khyndiat. I para ila pule bniah bad peit ruh iaka pdf file ba nga send. I ong kumno kan wan na Central, dei ban wan na Meghalaya em? Ka dur ruh kam shai bha da zoom, imat kadei kaba la screenshot naei re naei bad shna pdf file. I ong ruh ba ka thoh Top Secret, te balei kein yn display public? i para wat la katta ruh i ong in text ia i Sub-inspector ba i iadon contact bad pyntip sha nga, nga la ong ia i, to sngewbha sa call wut wut sha nga mo mar syn reply ma i namar nga ruh nga la sngewlyng-a mynsiem palat. I ong to. Hynrei ita i sub-inspector ila thiah noh namar la miet. Te i para jong nga i la send ia nga iakine ki link harum ban pyni ba kam dei tang ia nga hynrei ka jia ruh dang ha ki sngi bala dep iakiwei ruh: –

https://www.desidime.com/discussions/new-email-scam-aler https://images.app.goo.gl/atCFwBUJhAZV73mg6

I ong ia nga, peit kitei ki dei ba shah thok, kiba reply ia katei kin sa shah phah siew pisa. Ynda nga plied bad pule ia kitei ki links nga i kadei shisha ba shu thok. (Phi lah ban pule kham bniah ia kitei ki link hajrong).

I para ila call biang ia nga, ka call pat da lap ring slem hi nga la shim beit sted sted namar ngam lah ap shuh. I para ila ong ia nga ba ym leilei, ki dei ki fake, hynrei ka bha hi ba ngan leit mih lashai sha police station bad report. Lehse na ka Jing report jong nga kan don hi jingmyntoi, lehse yn sa shah kem iakita ki Runar. I mei ruh i don lang bad i para jong nga, ila ai mynsiem ia nga, i ong wat nym reply iakita ki mail, bad i ong ruh bha ban leit mih sha police station. Ngam lah ap shuh haduh ka sngi ba bud nga la kylli ia i para ioh i don contacts badno badno ki pulit shane, i ong im don hynrei i Mei i ong hooid i don number phone jong iwei i heh officer. I mei ila pynphone ia ita hynrei ita ila shah transfer, tangba ita i officer i ong ba i don number jong i heh officer ba thymmai ba don ha police station mynta. Te kine ki heh officer ar ngut kila ia kren ha phone para ma ki, bad ki ruh ki ong ba ka dei ka fake. Ita i officer i ong sa shu wan mih pat ban file report.            

Nga la pyntip ia ki hynmen jong nga bad ki la ai mynsiem ia nga ban leit mih, katta ruh iwei hynmen i ong ym da leilei da ym leit mih ruh hynrei nga la kut jingmut ban leit beit.

Bynta 3

Ka sngi ba bud ka 8 tarik July 2024, 9:30 am nga la khreh ban leit sha Riangdo Police station.

Nga la phone ia i Mei bad nga ong ngam tip hap leit hangno, i mei i pynshai ia nga ban iaid la ka iaid bad sa kylli ki shong haei ki pulit.

            Nga kiew ia uta u surok bad nga la iohi ia uwei u briew ba i Rangbahba riam bha bha u dang shong hangta habar jong kata ka building, nga iaid beit sha i, nga kylli ia i shong haei ki pulit, nga wan file report. ita i Rangbah i ong ia nga “dei i mei jong phi ba phone ia nga mynnin?” nga la jubab hooid, bad i ong ohh ale, i ialam ia nga shapoh kamra bad sien kaba nyngkong nga iohi shibun ki pulit markhmat. Kine ki pulit ki dang ia trei iala ki jong ki kam bad ki i smat bha. Ka kamra ka shu long sngap beit jar mar syn iohi ia nga, bad nga sngew lehrain haduh katta katta ngam lah batai shuh.

            Ita i heh pulit ila ong ia nga, ‘kadei fake mo kato, nai tieng re, hynrei ka bha ba phi wan shane namar ym sngew suk em?’ nga ong hooid kein, la duh thiah duh dem. Hynrei nga iohthiah bha hi mynnin ka miet namar nga la duwai ha U Blei bad i para, i mei ruh ki ong kadei ba kai te ngam donkam ban tieng, hynrei i shyntur i lait hi.            

I heh pulit ila pule bha iakata ka mail. I ong ia nga ban ap shiphang in ia kren bad ki seniors jong i. Ila forward iakita ki mail baroh sha ki seniors jong i.

Hadien katto katne por, ila pyni ia nga iakata ka reply na iwei i senior ba ong “fake leh kane”

            I la pynthikna biang ia nga, ba ym leilei. Ngam dei ban reply iakata ka message. Ngam dei ban tieng ne khuslai. Ila phone pynthikna ruh ia i Mei jong nga ha kajuh ka por shaphang kata.

I officer i la shim kyrteng jong nga, kyrteng i pa jong nga, ka shnong bad jaka sah bad ila pyn file hi dalade iakata ka report. Nga kylli ia i ba lah ne em ban ioh kem ia kita ki Nong thok, i ong ym thikna hynrei yn pyrshang. I ta i heh pulit ila ong ruh ba yn sa pyntip kham bniah shuh shuh da don eiei lyngba i mei jong nga. Nga la ong Khublei Shibun ia ita i sir bad nga la mih noh.

            Kat ki briew ba iohi ia nga naki kali jong ki ba nga wan na police station, kila ia peit khmat lut.

Ngam tip ioh ki peit da ka jinglorni ba balei mo nga mih nang tei na police station? Ne ioh ki mutdur ba nga dei pulit thymmai ba dang shu wan join trei. Nga mih nangta da ka jingsuk mynsiem, nga Ainguh ia U Blei ba i don i para ba pule ia ka lain Criminology, bad nga don i Mei ba nang ban buh lypa iaki number phone jong ki briew ba donkam kum ki pulit.

Bynta 4

Kumno yn lah ban tip ba ki mail kidei ba shisha ne ba thok? Khamtam lada ki dei ki mail ba kum katei ba send ia nga ba ong ba dei na police department.?

Katkum ka jingbatai i student jong ka MSC Criminology i ong ia nga ban peit iakine harum: –

1. Look for the email address.

Peit bha iaka email address.

• Look for the way the mail contents form

Peit iaka rukom ba la buh bad shna iaka email.

• If it mentions any order search that order in internet…

La ka don order search ne em, order search iaka internet.

• If any image is attached if it is from the government it should be clear and not so many logos in random places.

Lada don ki dur pdf ba la ai lang, lada ka dei naka Sorkar kamut ka dur kadei ban shai bha bad kam dei ban don shibun ki Jingtah bad ki logo kumba don hakatei ka dur ba nga ioh.

• Search for the officers mentioned in the mail.

Wad iaki kyrteng jong ki officers ba la ai haka mail.

• If it says that it is from the police department then keep calm and go visit the nearest police station for more information.

Lada ka ong ba dei na Police department, te nai khuslai, long jai jai bad leit mih sha police station ba hajan eh jong phi.

Na kane ka jingjia, nga kum iwei na ki briew bala mad ia kum kane ka apot, nga don kine harum ban ong ban ai jingmut lem sha kiwei –

1. Ka bha hi da lah ba ngin kiar na kaba browse kulmar iaki websites. Wat la ngi long curious katno katno ruh, lada ka dei ka lain kam sniew, to ngin ia kiar rai eh rai dam.
2. Wat nym ai kulmar iaki email address jong phi haki websites wat la ngi I ba ki dei ki websites ba bha. Wat ki government websites ruh dang shah hack.
3. Wat nym ia click kulmar iaki link ba shu lap ne iohi bad poi ha ngi lyngba ki social media ne kino kino ki sites.
4. Bun hi kum ki samla ngi iawad ia ki online part time jobs. Wat nym register kulmar. Bun kidei ki ba kai.
5. Haba jia kum kine, ngi dei ban tohkit sani bha iaki jait message. Bad ym dei ban reply. SNGAP JAR BEIT.
6. Donkam shibun eh ban iathuh ha kiba haing. Haba jia kum kine, ngim dei ban lehrain. Hynrei ngi dei ban ia kren bad kiba haing lajong, ngi dei ban wad iakiba ia ithuh kiba la kham san bad kham shemphang. Ngi dei ban pyni ia ki evidence, pan jingmut na ki kumno ngi dei ban leh. Namar lada ngi iathuh ha kiba haing, kin don beit kiba ia ithuh iakiba trei ha ki lain ba lah ban iarap bad iada ia ngi na kum kine ki jingshah thok bad leh sniew.
7. Donkam ia ngi ban buh lypa ki number phone jong ki pulit khnang ba lada jia kaei kaei hakano kano ka por, ngin shu pyntip beit mar mar sha ki.

Donkam ia ngi ban long shlur, iathuh haki ba haing bad ki pulit. Ha ka jingtieng lehse, ngi leh kyrkieh iakiei kiei, kumta ka bha hi ban iathuh shwa nyngkong haing bad hakiba halor.

Don lehse kiba ong ia nga “ka biej, kam ithuh tang iakano kaba shisha bad kaba kai”.

Kin sa don beit hi ki por, hakaba ngim poi pyrkhat ba ngin kum ioh ngeit iakine. Nakata ka daw ki bun bah ki briew ki shah thok pisa, samla, duma ha ki online frauds kiba ngim lah shuh ban ioh phai pat iakaei kaba ngi la duh. La kadei ka pisa, ka burom ne ka jingngeit ba ngi la aiti lut.

Kawei nakine ki daw ka long ruh ba ngim long Conscious hakato ka por, te ngim lah shuh ban pyniapher hapdeng kaba dei bad bym dei, hapdeng kaba shisha bad bakai.

Teng teng, ngi bun palat ki jingmut jingpyrkhat, ki her shane bad shatai, bad hakane ka jingjia ia nga, nga sngewdei ba nga bun shisha ki jingmut pyrkhat mynta ki por ba ynda jia kumne nga shu tieng bad kyiuh kynsan.

Kine ki sa kylla long ruh kum ki Mind Games haba ngi don hakum kine ki stage jong ka jingmut jingpyrkhat jong ngi.

Ngam nang shuh kumno ban leh. Hynrei nga Ainguh ia U Blei Uba la ialam lynti ia nga.

Kane ka jingjia ka la ai Jingsneng ia nga ha kiba bun rukom. Naduh ka miet ba jia ia nga kumne, nga la sdang ban shim safety precautions iaka Gmail account jong nga. Nga la sdang ban Pynskhem noh iaki privacy and security settings ha man la ki apps bad ngan sa shim ki jingsumar ba kham bha shuh shuh na bynta ka phone bad ka computer jong nga.

Nga la sngewdei ruh ban iathuh lem ha phi kiba pule iakane, ba lada phi dei iwei na ki katto katne ba shah riam online, nga kwah ba phin tip. Phim long Marwei!!!! Kynmaw ban pan jingstad nyngkong na U Blei, pyntip haing, leit sha ki pulit bad ki jingpynshisha jong phi.

Khublei Shibun.

(kaei ka Phishing? Kadei kata ka jingshah thok iaki briew ba i kumba kadei ba wan ne phah da ka Sorkar ne na ki pulit, ki cyber-crime, CBI, FBI, Police commissioner bad kumta ter ter)