[Da u Dr H.H. Mohrmen]
Kine ki dei katto katne ki bynta jong ka jingïalehpyrshah ki Jañtia ïa ka sorkar Phareng hapoh ka jingïalam jong u Kiang Nangbah kat kum ka jingbuh jingkynmaw (Memoir) u James Howard Thornton (1834-1919) uba long u doctor uba bud bad ki shipai phareng ha kane ka thma ïaleh laitluid ki khun ka hima Jañtia pyrshah ïa ka sorkar Bilat.
Ha u bnai January 1862 nga la wan phai biang sha Calcutta na Bilat bad tang hadien katto katne sngi la thung ïanga kum u doctor jong ka kynhun ka diang jong ka 28th Native Infantry. Ka jingthung ïa nga ka long kyrpang ban leit sha Sylhet na ka daw ba ka don ka jingïeng pyrshah ïa ka sorkar da ka kynhun jong ki riew lum Jañtia kiba shong ha ki lum Khasi Jañtia kaba hap hapoh ka Eastern Bengal.
Ka jingïeng ïaleh jong kine ki riew lum ka dei na ka daw ka jingai jingmut kaba bakla kaba la ai da ki nongtrei sorkar Bangkali ban oh khajna na ka jingïoh jong ki nongshong shnong (income tax) kaba la pynjhari nyngkong da u Mr Wilson uba long u Myntri ka kam pisa tyngka halor jong kine ki riewlum kiba ym don satia ka jingïoh kaba thikna bad ki bym lah satia ban sngewthuh ïa ka jingmut jong ka khajna kaba kum kata.
Kane ka leit jia ryngkhat ruh ha ka por ba ka Sylhet Light Infantry Battalion kaba don ha kata ka por ha Cherrapunjee kala shah pynduna shipai na ka daw ba ka don ka jingthmu ban pynkylla ïa ka na ka kynhun shipai kaba bym pat pura sha ka kynhun shipai kaba pura hapoh jong ka Bengal Native Army. Ka jingïeng ïaleh pyrshah ki Pnar kaba la sdang naduh kaba sdang jong ka snem 1862, ka neh ym duna ïa ka khatsan bnai bad ka dei ka jingïaleh kaba wanrah shibun ka jingduhnong ïa ka sorkar Bilat. Da ka jingïakhun ka ba tyngeh, ïa ka jingïaleh pyrshah ki Jañtia la lah ban pyndem ha ryngkat ka jinglutsan kaba bun bha bad ka jingpyndonkam ïa ki shipai kiba ym duna ïa ka 5000 bad 6000 ngut.
Haba ngi la poi ha Pundua (Pandua) ngi la ïoh ïa ka hokum na u Colonel Richardson uba long u heh shipai uba ïalam ïa ka ka jingïaleh pyrshah ïa ki Jañtia uba bthah ba ki dei ban phah shikynhun shipai (company) sha Cherrapunjee bad ban wan ïarap ïa u ha ka jaka kaba u don ha Nongtalang kaba don ha Jañtia Hills bad ki shipai kiba sah pat ki tur shaphang mihngi haduh ka jaka kaba la buh ba ki leit, haka jaka ba kin leit phai noh sha Sylhet.
Hadien ba ngi la ïaid lynti kumba shi taïew ei ei lyngba ka ri ktieh bad u phlang uba jrong bad ka jingeh ki ba bun ngi la poi ha Jañtiapur kaba long ka shnong kaba la rim bha. Kane ka shnong ka don ha trai jong ki syntai lum bad ka don tang katto katne mer na ka jaka ka ba ngi dei ban ïa kynduh ïa u Colonel Richardson. Ki syiem Jañtia ki dei ki nong synshar ba mynshuwa jong kane ka ri kaba don ïa u pud u sam uba heh ha kane ka bynta jong ka ri India. Kane ka nongbah ba la rim bha ka dei ka jaka kaba ki nongsynshar jong kane ka hima ki ju shong bad ka nongbah jong ka hima. Ka dei ka shnong kaba la rim bha bad la bun hi ruh kaba la duh, la troñ bad la kyllon noh. Ym don eiei kaba kongsan ha kane ka shnong lait noh na ki maw kiba heh kiba ka jrong ym duna ïa ka 20 phut ïa kiba la ithuh hi ba ki dei kiba la pynïeng naduh ki por hyndai lehse na ka bynta ban lehniam ne ban pyndonburom ïano ïano re ne ban lehkmen ïa ka por kaba kyrpang.
Ha ka 7 tarik u bnai (March) Lber ryngkat bad ka kynhun shipai ngi la mih na Jañtiapur bad shong da ka lieng kham katto katne ka jing jngai. Ka shnong Nongtalang ka don ha u lum uba kumba 1500 phut ka kynjang na ka jaka kaba ngi don bad ngi hap ban kiew ïa u thieb uba jrong ban poi sha kata ka shnong. Haba ngi la poi ha ka shnong Nongtalang u Major Rowlatt, u chief civil officer jong ka Khasi Jañtia bad u Colonel Richardson uba ïalam ïa ka kynhun shipai 44th Regiment Native Infantry ryngkat bad ki katto katne ki shipai jong u ki ap ïa ngi ha kane ka shnong. Ka jingpynkhreh hangne ka long ban pynlong ka jingïahiarthma lang pyrshah ïa ka kynhun ki riew ïaleh kiba don ha ka jaka kaba shitom bha ban poi ha ka shnong Ooksai (lehseAmkoi/Umkoi) kaba don kumba katto katne mer na Nongtalang.
Ha ka step jong ka 9 tarik u Lber, u Captain Robinson ryngkat bad ka kynhun kaba kumba 30 ngut ki shipai kila mih na Nongtalang ban hiarthma pyrshah ïa ki riew ïaleh ki Pnar kiba don ha Ooksai (Amkoi/Umkoi). Bad nga don lang ha kane ka kynhun kum u doctor jong ki shipai. Ngi ïaid uwei hadien uwei shaphang sepngi bad hiar lyngba ka khlaw kaba rben tad haduh ba ngin poi ha ka jaka them kaba don don kumba 1000 phut shapoh. Ka jinghiar jong ka jaka ka long kaba noh haduh katta katta ha kaba ban hiar sha them ngi hap ban hiar da kaba bat ha ki jyrmi bad kumjuh ruh ki tnat dieng kat kiba ngin ïoh. Bad ki don ruh ki khep ki khep kiba ngi hap ban ïatan da ki kti iwei ïa iwei pat.
Ngi ïaid lyngba ki lum kiba tap da ka khlaw kaba rben kiba khang lad ba ngin ïohi sha lyndet jong ka khlaw. Hadien ba ngi la ïaid lyngba ka them ngi sngewthuh ïa ka jingdon jong ki nongshun sawdong jong ngi kiba hangta hangta hi ki la siat ïa ki khnam jong ki sha ka liang kaba ngi don na ki khlaw kiba ki rieh ïalade. Donbok ba ym don ba shah siat na ka liang jong ngi bad ki nongshun ki phet noh hadien ba ki shipai jong ngi ki la siat pynphai da ki suloi. Hangta hi ngi la sngewthuh ba ki nongshun (ki riewïaleh jong ka Jañtia) ki ker sawdong ïa ngi bad ngi lah ban ïoh sngew ïa ki na kaba ki ïa kyang para maki na uwei u lum sha uwei pat. Namar kata u Captain Robinson ula rai ba ngim dei ban nangtur shuh nangta. Kumta ngi la kynran dien bad ki nongshun kila bud ïa ngi bad ki la hiar thma artad ïa ngi lynti, hynrei ynda ngi la poi ha ka jaka ka ba kham madan nga la siat da ka suloiraiphul jong nga bad kumjuh ruh kiwei pat ki shipai kila leh kumjuh kumta ki riew ïaleh ki kynran dien noh.
Katba ngi nanghiar shatrai jong u lum, ngi hap ban mareh pynkloi ban lait na ki maw kiba ki nongshun ki kawang bad ki khnam kiba ki siat pyrshah ïa ngi na ka khlaw kaba ki rieh. Ynda ngi la poi ha trai jong u lum, ki nongshun ki ther pyrshah sha ka jaka kaba ngi don da ki khnam bad ki maw na baroh ar liang bad ki ïa risa ïakynhoi kum kiba la jop namar ki pyrkhat ba ki la ïoh ban khang kdong ïa ngi bad ngin ym lait khih shuh nangta. Ka long kaba shai kdar ba ngim lah shuh ban tur na kata ka juh ka lynti namar ngi shah ap thap ha ki nongshun jong ngi, kumta hadien ba ngi la ïatai sani bha ngi ïaid noh na sha ka liang ka mon bad hadien ka jingïaleh kaba khraw bad lyngba ki maw bad ki khnam kiba her pyrshah sha ngi, ngi la lah ban kiew ïa ki ranap lum bad poi ha khlieh jong u lum ban lait na kata ka them ka jingïap. Donbok ba ym mano mano ruh napdeng jong kiba mynsaw na kane ka jingjia.
Ki nongshun ruh ki kynrandien noh bad ngi poi sha ka kut shipai jong ngi khlem kano kano ka jingshah pyntriem. Ngi donbok da shisha ba ym don ba mynsaw na kane ka jingshah apthap ha ki nongshun, hynrei byn da don ba mynsaw kan long kaba eh ba ngin bah ïa ki lyngba uta u thiep uba jrong bad kata kan buh ïa kane ka kynhun shipai jong ngi ha ka jingkulmar hi tlim. (Yn dang bteng)