[Ma. O.R Shallam, Panaliar, Jowai]
Ka jaitbynriew Khasi Jaintia kadei ka jaitbynriew kaba im rasong ha ka hok naduh ka mynnor bad ka dei ka jaitbynriew ka bala ioh sneng ioh khraw da ki longshwa pateng la pateng katkum ka rukom im ka rukom trei rukom ktah ryngkat bad ka burom ka akor bala seng shong sbai naduh lyngwiar dpei iing i Mei. Ka dei ruh ka jait bynriew kaba la bna nam ha ka jingieid iala ka jong naduh na iing haduh ka shnong ha thaw ne ha ka ri ka muluk hi baroh kawei. Khlem da klet ia ki khun dap shynrang dap kynthei, ki khun bha sngi jong ka jait bynriew kum u Woh Kiang Nangbah, U Kiri Doloi, U Tirot Sing Syiem, Ka Phan Nonglait bad kiwei kiwei de kiba im bad ban pha ia la ka jingim na ka bynta ban im ka hok, ka dustur ka riti, ka niam ka rukom, ka khyndew ka shyiap khamtam na ka bynta ka jingsuk jong ka pateng u Hynniewtrep. Kumta ruh ka jaitbynriew ka nang iai kiew iai kiew arted ryngkat ka roi ka par, ka phuh ka phieng kat nang mih ki sngi haduh ki por ba mynta.
Phewse, ynda la wan shimti haka synshar ka khad-ar da ka rukom thymmai ka pyrthei (Democracy) naduh u snem 1972, ka jait bynriew kala shah iuh-roit hi tlim. Ka Reservation Policy jong ka Sorkar ka dei ka bhah buh kyrpang ia ki kam ki jam na ka bynta ki lai ngut shipara kiba shong shnong hapoh ka jylla, kata ia u Garo bad ia u Khasi-Jaintia. Dei ha ka por ba u Capt. W. Sangma uba long ruh kum u Myntri Rangbah ba nyngkong ha ka jylla ba u la phiah ia ka rukom ioh bynta kyrpang ne kata ka Reservation policy. Katkum ka rai ne ka Resolution bala shim da ka Sorkar lyngba ka Shiti number: No.PER.222/71/138 Tarik: 12th January 1972 bala shim ia ka rai ban phiah 40% ia u Garo bad 40% ia u Khasi- Jaintia da ka ba shim jingkhein ia ka jingbun briew (Population) ha kita ki por. Katba nang iaid ki sngi ki por, ka jingroi bad jingbunbriew jong u Khasi Jaintia kala long shaba palat bad kane ka rukom bhah kyrpang bala rai naduh u 1972 kala kylla long pynban u sohpdung ba pynsohsat ia ki samla samhoi jong ka jaitbynriew Khasi-Jaintia. Ymlah ban len ba bun ki jingpule ba phah da ka sorkar lane ki kam sorkar, Ki samla jong ngi ki kham leh bha ban ia ki samla Garo tangba tang na ka daw jong ka 40%, kila kylla long pynban ki samla duh kam duh jam bad bunsien bunsien ka pynklumar ia ka pyrkhat pyrdain jong ki samla.
Lada shim jingkhein ia ka jingbun briew ha ki por ba mynta, khlem artatien u paid Khasi-Jaintia ula bun palat ban ia u Garo. Hynrei tang na ka daw jong ka 40%, kala pynduh thiah pynduh dem ymtang ia ki samla hynrei wat ia ki rangbah rangsan ban pyrkhat ia ka lawei jong ki khun ki kti.
Mynta ka jing kylli ba hakhmat tam ia ka Sorkar: Ka shong nongrim hi ba ka rai bala 51 snem mynta naduh u snem 1972 kan ktah pat ia ki samla ha ka por ba mynta? Sa kawei ka Jingkylli ba hakhmat tam ia ki 36 ngut ki MLA jong Khasi-Jaintia kam lei lei la ki don ha ka Sorkar ne ka Liang pyrshah ka long: Haba phi la shah jied ban mihkhmat ia ngi ha ka kyrteng ka Jaitbynriew, kam dei pat ia phi ba phin ia tylli ngon ban iasait ia ka hok jong ka Jaitbynriew?? Balei ba ki 24 ngut kin jop beit ia phi ki 36 ngut? Phin duh jingmyntoi aiu lada phi iatrei lang da kawei ka sur ban pynkylla bad ban pynthymmai noh ia ka Reservation Policy? Lada dei shisha ba phi ia ieid jaitbynriew kumba phi iakop ha ka por kanbas election, kala dei eh ka por ia phi ba phin pyn I noh da ka kam lym kumta phi la shet kylla bad phi la shukor ia ngi ki Nongshong Shnong bad ia ka jaitbynriew hi baroh kawei.
Ki don bun ki nongialam kiba la pyrshang ban mih shakhmat na ka bynta ban dawa bad kumjuh ruh ban pynkylla ne ban pynthymmai noh ia ka Reservation Policy 1972 katkum ka jinglong jingman mynta, hynrei ka Sorkar ka dang bud beit ia ki kyndon kumba la rai 51 snem mynshwa. Mynta ka shong ha phi ha nga kum ki khun ka jaitbynriew Khasi- Jaintia ha ka ban ieng rangbah rangsan ban ialeh tyngeh bad ban ia tylli mlon kawei tang ha kawei hi ka sur ban dawa bad ban ioh ia ka hok bad ka rukom bhah kyrpang kaba dei ban long ryngkat bad ka ba shonghok katkum ba dei ban ioh khnang ba ka lawei ki khun ki kti jong ngi kan suk kan sain bad roi bad par.
Kum u nongshong Shnong bad u khun ka jaitbynriew ba don ia ka jingkitkhlieh ia ka bha ka miat bad ka iap ka im jong ka jaitbynriew, nga da kyntu bad kyrsu lang ia phi baroh naduh ki tymmen ki san, ki rangbah rangsan bad ki samla samhoi baroh kum ki khun Hynniewtrep ban ia tylli bad ban ialeh haduh ban da jop ia kane ka jingeh kaba ngi mad bad kynduh mawsiang naduh u 1972 haduh mynta. Nga da kyntu eh ruh ia ki MLA Khasi- Jaintia ba phin ia klet shwa ia ka Shuki bad ki jingmyntoi marwei ki jong phi, hynrei pat ban ia tylli bad ban ialeh ban wad lynti haduh ban da lah ban wanrah ia ka hok na ka bynta ka jait bynriew. Kynmaw ba ki kam ba bha ba phi lap miet lap sngi ban leh na ka bynta ka jaitbynriew kin kylla long u mot sah nam ban sah pyrto ia ka kyrteng jong phi teng la pateng.